HÌNH SỰ HÓA QUAN HỆ DÂN SỰ – VÀI CHIA SẺ TỪ THỰC TIỄN VÀ DƯỚI GÓC ĐỘ PHÁP LÝ

Nghị quyết 68-NQ/TW về phát triển kinh tế tư nhân có đề ra một nhiệm vụ, giải pháp để phát triển kinh tế tư nhân chính là hoàn thiện pháp luật nhằm phân định rõ trách nhiệm hình sự với hành chính và dân sự, giải pháp cụ thể là: “Sửa đổi các quy định về pháp luật hình sự, dân sự, tố tụng hình sự, tố tụng dân sự để bảo đảm nguyên tắc khi xử lý các sai phạm, vụ việc về dân sự kinh tế, ưu tiên áp dụng các biện pháp về dân sự, kinh tế, hành chính trước, cho phép các doanh nghiệp, doanh nhân được chủ động khắc phục sai phạm, thiệt hại”, một cách ngắn gọn có thể gọi giải pháp này là “không hình sự hóa quan hệ dân sự”.

Hiện nay, trong lĩnh vực dân sự, kinh tế và doanh nghiệp, ngày càng nhiều vụ việc mà bản chất là tranh chấp dân sự hoặc thương mại nhưng lại bị điều tra, truy cứu trách nhiệm hình sự đối với các cá nhân có liên quan.

1) Hình sự hóa quan hệ dân sự: Hiểu thế nào cho đúng?

Về bản chất, quan hệ dân sự, kinh tế là sự thỏa thuận giữa các bên, được điều chỉnh bởi luật tư như Bộ luật Dân sự và Luật Thương mại. Khi một bên vi phạm nghĩa vụ (ví dụ: không thanh toán, không giao tài sản đúng hạn...), đó được xem là vi phạm dân sự. Trong những trường hợp này, pháp luật đã quy định sẵn các chế tài như: buộc thực hiện nghĩa vụ, bồi thường thiệt hại, phạt vi phạm, chấm dứt hợp đồng. Nếu bên vi phạm không tự nguyện thực hiện, bên còn lại có thể yêu cầu tòa án dân sự hoặc trọng tài thương mại giải quyết.

Tuy nhiên, trên thực tế, không ít trường hợp tranh chấp dân sự – đặc biệt trong kinh doanh – lại bị đẩy sang hướng hình sự, khiến người liên quan đối mặt không chỉ với nghĩa vụ tài sản mà còn với nguy cơ mất tự do. Việc “hình sự hóa” thường xoay quanh cáo buộc có hành vi chiếm đoạt tài sản, điển hình là các tội danh như:

• Lừa đảo chiếm đoạt tài sản (Điều 174 BLHS)

• Lạm dụng tín nhiệm chiếm đoạt tài sản (Điều 175 BLHS)

• Lợi dụng chức vụ, quyền hạn chiếm đoạt tài sản (Điều 355 BLHS)

Việc xác định đúng bản chất vụ việc – dân sự hay hình sự – là điều then chốt, nhằm đảm bảo quyền và lợi ích hợp pháp của các bên không bị ảnh hưởng bởi sự nhầm lẫn hay lạm dụng pháp lý.

2) Nhận diện ranh giới mong manh giữa dân sự và hình sự

Một trong những thách thức lớn hiện nay là xác định liệu hành vi vi phạm nghĩa vụ trong quan hệ dân sự, kinh tế có mang dấu hiệu chiếm đoạt tài sản – từ đó bị xử lý hình sự – hay chỉ đơn thuần là tranh chấp dân sự. Việc phân định này rất phức tạp, không có một tiêu chí thống nhất, và phụ thuộc vào cách đánh giá cụ thể của cơ quan có thẩm quyền dựa trên nội dung sự việc và các chứng cứ liên quan.

Hiện chưa có văn bản pháp lý hay hướng dẫn chính thức nào từ cơ quan tố tụng quy định rõ ràng tiêu chí chuyển hóa từ dân sự sang hình sự. Do đó, mỗi trường hợp đều cần được xem xét kỹ lưỡng, dựa trên các yếu tố thực tế. Theo kinh nghiệm hành nghề, một số câu hỏi thường được đặt ra để làm rõ bản chất vụ việc gồm:

• Có hành vi gian dối trong giao dịch không? Nếu có, gian dối xuất hiện từ thời điểm nào?

• Người thực hiện có ý định chiếm đoạt tài sản hay không, và ý định đó hình thành từ lúc nào?

• Nội dung thỏa thuận giữa các bên có rõ ràng, hợp pháp và khả thi hay không?

Việc trả lời các câu hỏi trên giúp cơ quan tố tụng và người bảo vệ quyền lợi xác định chính xác bản chất quan hệ và tránh việc hình sự hóa không cần thiết các tranh chấp dân sự – kinh tế.

Ví dụ: Một doanh nhân ký hợp đồng vay tiền, có thế chấp tài sản, cam kết trả lãi. Sau đó, do kinh doanh thua lỗ, không còn khả năng trả nợ đúng hạn. Bên cho vay tố cáo và cơ quan điều tra khởi tố về tội lạm dụng tín nhiệm. Trong trường hợp này, nếu không có bằng chứng về hành vi gian dối ban đầu hoặc hành vi bỏ trốn, tẩu tán tài sản..., thì việc hình sự hóa là thiếu cơ sở pháp lý.

Ví dụ: Lợi dụng tình hình dịch bệnh Covid-19 căng thẳng trên toàn thế giới, một cá nhân đã dùng một pháp nhân Việt Nam để quảng cáo có năng lực sản xuất và bán găng tay y tế. Một pháp nhân tại Hoa Kỳ tin tưởng vào nội dung quảng cáo nên đã ký hợp đồng mua bán, chuyển tiền thanh toán theo hợp đồng; tuy nhiên bên bán không thể giao hàng như đã thỏa thuận nhưng cũng không trả lại tiền. Điều tra vụ việc cho thấy tai thời điểm ký hợp đồng bán hàng cho pháp nhân Hòa Kỳ, pháp nhân Việt Nam không hề có nhà máy sản xuất găng tay y tế, không có đăng ký kinh doanh sản xuất tại Việt Nam và đồng thời cũng không có hợp tác mua gang tay y tế để bán lại theo hợp đồng đã ký với bất kỳ bên sản xuất gang tay y tế hợp pháp nào. Trong trường hợp này, pháp nhân Việt Nam thông qua sự dẫn dắt, chỉ đạo của một cá nhân đã đưa ra thông tin gian dối về khả năng thực hiện hợp đồng của mình nhằm để pháp nhân Hoa Kỳ tin, chuyển tiền mua găng tay y tế và sau đó chiếm đoạt số tiền đó nên tồn tại dấu hiệu của tội lừa đảo chiếm đoạt tài sản. Không ít cá nhân quốc tịch Việt Nam đã bị xử lý hình sự về tội danh này với cùng một thủ đoạn lừa dối liên quan đến mua bán găng tay y tế.

3) Hệ lụy nghiêm trọng từ việc hình sự hóa

Khiến môi trường kinh doanh đầy rủi ro và bất ổn. Môi trường pháp lý minh bạch và ổn định là nền tảng để doanh nghiệp phát triển và thu hút đầu tư. Khi các tranh chấp dân sự, thương mại dễ dàng bị chuyển thành các vụ án hình sự, doanh nghiệp và các nhà đầu tư sẽ luôn ở thế phòng thủ, lo lắng về khả năng bị khởi tố, điều tra. Điều này làm giảm sự tự tin trong giao dịch, gây cản trở cho các hoạt động hợp tác, đầu tư, và khiến nhà đầu tư nước ngoài nghi ngại, e dè do cho rằng môi trường pháp lý không ổn định, thiếu dự đoán.

Bị lạm dụng như công cụ để trả đũa. Một thực tế đáng lo ngại là hình sự hóa trở thành “vũ khí” trong các cuộc tranh chấp dân sự hay kinh doanh. Các bên có thể lợi dụng thủ tục hình sự để gây áp lực, trả đũa đối tác hoặc đối thủ cạnh tranh, thậm chí trong các tranh chấp nội bộ công ty, góp vốn hay hợp tác kinh doanh không thành công. Điều này làm sai lệch bản chất vụ việc, làm tổn hại đến nguyên tắc phân định rõ ràng giữa trách nhiệm dân sự và trách nhiệm hình sự.

Vô hiệu quá vai trò của các biện pháp dân sự và hành chính trong bảo vệ quyền lợi. Việc hình sự hóa quan hệ dân sự khiến cơ chế dân sự, hành chính bị giảm hiệu lực hoặc thậm chí vô hiệu hóa, không phát huy được vai trò bảo vệ quyền lợi công dân. Tranh chấp lẽ ra được giải quyết bằng thương lượng, hòa giải hoặc tòa án dân sự lại bị đẩy sang tố tụng hình sự, gây tâm lý e ngại, làm mất niềm tin vào pháp luật và tạo tiền lệ nguy hiểm cho việc lạm dụng tố tụng hình sự giải quyết các mâu thuẫn trong kinh doanh.

Làm quá tải hệ thống tư pháp hình sự. Việc chuyển hóa các vụ việc thuộc phạm vi dân sự sang hình sự sẽ làm gia tăng số lượng vụ án phải xử lý bởi cơ quan điều tra, viện kiểm sát, tòa án. Điều này dẫn đến tình trạng quá tải cho hệ thống tư pháp hình sự, làm giảm hiệu quả, chất lượng công tác điều tra, truy tố, xét xử. Hệ quả là những vụ án hình sự nghiêm trọng, có tính chất phức tạp và nguy hiểm cao hơn có thể bị chậm xử lý, gây ảnh hưởng đến công bằng xã hội và an ninh trật tự.

4) Vai trò của Luật sư trong việc ngăn ngừa hình sự hóa quan hệ dân sự, kinh tế

Trong bối cảnh ngày càng có nhiều tranh chấp dân sự và kinh tế tiềm ẩn nguy cơ bị xử lý hình sự, vai trò của Luật sư được nhìn nhận là yếu tố hỗ trợ quan trọng nhằm giảm thiểu rủi ro pháp lý cho các bên liên quan. Một trong những nhiệm vụ cơ bản của Luật sư là tư vấn, soạn thảo và rà soát các thỏa thuận, hợp đồng nhằm đảm bảo nội dung rõ ràng, minh bạch về quyền và nghĩa vụ của các bên, cũng như cơ chế giải quyết khi có tranh chấp. Việc làm này có thể góp phần hạn chế các hiểu lầm hoặc mâu thuẫn dẫn đến hệ quả pháp lý không mong muốn.

Ngoài ra, Luật sư còn hỗ trợ nhận diện các ranh giới pháp lý giữa hành vi dân sự với hành vi có thể bị xem xét dưới góc độ hình sự, đặc biệt trong các hoạt động hợp tác kinh doanh, góp vốn, vay tài chính. Sự cảnh báo kịp thời giúp các cá nhân, tổ chức có cơ sở điều chỉnh hành vi phù hợp với quy định pháp luật, tránh các hành vi dễ bị suy diễn là có mục đích chiếm đoạt.

Trong trường hợp vụ việc có dấu hiệu hình sự đủ rõ (được đánh giá kĩ lưỡng nội dung và chứng cứ đi kèm), Luật sư có thể

-       Tư vấn và hướng dẫn xử lý chuyển vụ việc sang hướng hình sự (có dấu hiệu đủ rõ và chứng cứ rõ ràng đi kèm) nhưng vẫn để mởi cơ hội giải quyết bằng con đường dân sự. Khi đó Luật sư cần trao đổi rõ với khách hàng rằng: Việc khởi tố hình sự không phải là một biện pháp cưỡng chế để “ép” bên kia thực hiện nghĩa vụ dân sự; tuy nhiên trong thực tế việc khởi tố như vậy sẽ giáng một “đòn tâm lý”, thậm chí là “cái gậy” để gây áp lực đàm phán giải quyết sự việc.

-       Tham gia bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp cho khách hàng trong vụ án hình sự từ giai đoạn điều tra ban đầu.

Kết luận:

Chủ trương hạn chế hình sự hóa các quan hệ dân sự là một bước tiến quan trọng trong việc xây dựng môi trường pháp lý minh bạch, ổn định và thuận lợi cho hoạt động đầu tư, kinh doanh. Tuy nhiên, để chủ trương này thực sự đi vào cuộc sống, bên cạnh vai trò của cơ quan nhà nước và các cơ quan tiến hành tố tụng, chính các doanh nghiệp, cá nhân tham gia hoạt động kinh doanh cũng cần chủ động thay đổi tư duy pháp lý.

Cụ thể, mỗi chủ thể cần nhận thức rõ bản chất dân sự – kinh tế của các giao dịch trong quá trình kinh doanh, đồng thời chú trọng xây dựng, soạn thảo và lưu trữ đầy đủ các tài liệu pháp lý, đặc biệt là hợp đồng, một cách rõ ràng, chặt chẽ và phù hợp với quy định pháp luật. Đây không chỉ là công cụ bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp trong trường hợp xảy ra tranh chấp, mà còn là cơ sở quan trọng để xác định đúng tính chất của quan hệ, tránh việc bị hình sự hóa không đáng có.

Việc sử dụng đúng cơ chế dân sự để giải quyết tranh chấp không chỉ góp phần giảm tải cho hệ thống tư pháp hình sự, mà còn tạo dựng niềm tin và sự an tâm cho các nhà đầu tư, doanh nghiệp, từ đó thúc đẩy sự phát triển bền vững của nền kinh tế.

-------------------------------

Lawlink Việt Nam (LLVN) cung cấp các giải pháp pháp lý cho các doanh nghiệp, doanh nhân về ĐẦU TƯ, hoạt động doanh nghiệp & kinh doanh, Mua bán & Sáp nhập; Tranh tụng và Giải quyết tranh chấp. Chúng tôi cung cấp dịch vụ trọn gói từ các khâu tư vấn mô hình hoạt động, đến giấy phép, hợp đồng, cấu trúc vốn và thu xếp vốn, dịch vụ kế toán & thuế, và đại diện. Các ngành mà chúng tôi thực hành liên tục gồm: Bất động sản & Xây dựng, Hạ tầng, Xử lý rác thải & môi trường, Y & Dược, Giáo dục, Fintech, Nông nghiệp, Truyền thông & Xuất bản, Thương mại điện tử.

 -------------------------------

𝐂𝐨𝐧𝐭𝐚𝐜𝐭 𝐮𝐬

Website: www.lawlink.com

Instagram: lawlink.vietnam

Facebook: Lawlink Vietnam

Phone: +84 908107788

Address: Phòng 10.2, Lầu 10, Tòa nhà Vietnam Business Center, 57-59 Hồ Tùng Mậu, phường Bến Nghé, Quận 1, Thành phố Hồ Chí Minh